H θαυματουργή εικόνα της Παναγίας σύμφωνα με την παράδοση της Ορθοδόξου εκκλησίας είναι έργο του αποστόλου και Ευαγγελιστή Λουκά.
Το όνομα Σουμελά ετυμολογείται από το όρος Μελά και του ποντιακού ιδιώματος "σού", που σημαίνει «εις το» ή «εις του» και έγινε Σουμελά «εις του Μελά».
Η Ιερή Εικόνα της Παναγίας βρίσκεται για ένα διάστημα στην Αθήνα και από τα τέλη του 4ου μ.Χ. αιώνα μεταφέρεται με θαυματουργικό τρόπο στο όρος Μελά, σε απόσταση 45 χιλιομέτρων από την πρωτεύουσα του Εύξεινου Πόντου, την Τραπεζούντα.
Το 386 μ.Χ. με Βαθιά πίστη και απόλυτη εμπιστοσύνη στο πρόσωπό Υπεραγίας Θεοτόκου, οι Αθηναίοι μοναχοί Βαρνάβας και Σωφρόνιος, μετά από προσταγή Της, ιδρύουν το μοναστήρι Της στον τόπο ευρέσεως της Αγίας Εικόνος όπου ως των ξεριζωμό των Ελλήνων της Ανατολής έζησαν εκατοντάδες μοναχοί και ασκητές.
Άξιο θαυμασμού είναι το μεγάλο πνευματικό, εθνικό και κοινωνικό έργο της Σουμελιώτισσας, ιδιαίτερα μετά την πτώση της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας.
Γίνεται το σύμβολο και η ελπίδα των Ελλήνοποντίων που καταφεύγουν στην προστασία Της και βρίσκουν παρηγοριά και ασφάλεια. Κάτω από την προστασία Της οι υπόδουλοι Έλληνες βρίσκουν τη δύναμη να αγωνιστών ενάντια στις τουρκικές διώξεις, στα βασανιστήρια, στους εξισλαμισμούς και κατά τα τελευταία, πριν από την ανταλλαγή, χρόνια να σηκώσουν το βαρύ σταυρό της εξόντωσης από τη σχεδιασμένη από το επίσημο τουρκικό κράτος σατανική τακτική της γενοκτονίας όπου θυσιάστηκαν 350.000 Έλληνες του Πόντου.
Μέσα στο βαρύ της τυραννίας κλίμα, είναι κέντρο γραμμάτων και παιδείας, εκπαιδεύοντας ιερείς και δάσκαλους, δρώντας ανασταλτικά στον οδοστρωτήρα του εκτουρκισμού και στην απώλεια της εθνικής ταυτότητας και συνείδησης, ανατρέποντας το ηθικό των Ελλήνων με την ιδέα της εθνικής ανεξαρτησίας και της θρησκευτικής ελευθερίας. Ήρθαν όμως και τραγικές μέρες που τίποτε δεν μπορούσε να ματαιώσει τον ξεριζωμό που επιβλήθηκε, η συνθήκη της Λοζάνης. Κανέναν από τους τότε ισχυρούς της γης δεν συγκίνησε ο θρήνος, τα μαρτύρια και το ξεσπίτωμα ενός λαού που υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει τις προγονικές του εστίες, θύμα μιας ανίερης εμπορικής ανταλλαγής.
Με τον ξεριζωμό το εικόνισμα της Παναγίας θάφτηκε από τους τελευταίους μοναχούς στα αγιασμένα χώματά Της. Δέκα χρόνια θαμμένη, χωρίς προσκυνητές και προσευχές, έκλεγε την συμφορά και περίμενε την απελευθέρωση της.
Η απεριόριστη αγάπη τον ξεριζωμένων στη Σουμελιώτησσα, η αθεράπευτη νοσταλγία τους για τις αξέχαστες πατρίδες θεριεύει την ελπίδα της απελευθέρωσης της, που πρόβαλε σαν ένα επιτακτικό καθήκον στο νου και τη συνείδηση δύο εκλεκτών τέκνων του Πόντου, το μητροπολίτη Ξάνθης Πολύκαρπου Ψωμιάδη και του υπουργού Λεωνίδα Ιασονίδη οι οποίοι ζήτησαν τη μεσολάβηση του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου για την απελευθέρωση της εικόνας.
Μετά την έγκριση του αιτήματος από τον Τούρκο πρωθυπουργό Ισμετ Ινονου, πήγε στον Πόντο ο αρχιμανδρίτης Αμβρόσιος, από τους τελευταίους μοναχούς της Μονής και ύστερα από αγωνιώδεις προσπάθειες βρήκε την εικόνα, τον πολύτιμο σταυρό με το Τίμιο Ξύλο που είχε δωρίσει στο Μοναστήρι ο αυτοκράτορας της Τραπεζούντας Μανουήλ Γ΄ ο Μέγας Κομνηνός, το χειρόγραφο Ευαγγέλιο του οσίου Χριστοφόρου που είχαν ενταφιαστεί μαζί με την εικόνα, τα μετέφερε στην Αθήνα και τα παρέδωσε στον μητροπολίτη Τραπεζούντας και κατοπινό Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Χρύσανθο Φιλιππίδη, όπου εκείνος το εναπέθεσε προσωρινά στο Βυζαντινό μουσείο Αθηνών.
Από εδώ και ύστερα μια άλλη ιστορία γράφεται στον Ελλαδικό χώρο. Είκοσι χρόνια λησμονημένη στο μουσείο ως μουσειακό αντικείμενο.
Το 1951 ιδρύεται στη Θεσσαλονίκη το σωματείο Παναγία Σουμελά με πρωτεργάτη τον γιατρό Φίλωνα Κτενίδη από την Κρωμνη του Πόντου και τον Αύγουστο του 1952 ύστερα από σοβαρές και υπεύθυνες προσπάθειες η εικόνα της Παναγίας ενθρονίστηκε με επισημότητα στον ναό που χτίστηκε στο όρος Βέρμιο σε περιοχή που παραχώρησε η κοινότητα της Καστανιάς. Τον Αύγουστο του 1993 παραδόθηκαν από το Βυζαντινό μουσείο Αθηνών ο πολύτιμος Σταύρος και το Ευαγγέλιο του οσίου Χριστοφόρου.
Aπό τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασης της στο Βέρμιο, άρχισαν να συσσωρεύουν χιλιάδες προσκυνητές, με τη συμπαράσταση των οποίων ολοκληρώνεται ένα έργο αξιόλογο, θρησκευτικό, εθνικό, κοινωνικό και πολιτιστικό.
Η Παναγία Σουμελά φρουρός των βόρειων συνόρων της Ελλάδας, ιερό κέντρο του ανά τον κόσμο ποντιακού ελληνισμού, εκφράζει την κοινή των Ελλήνων συνείδηση για τη διατήρηση της εθνικής μνήμης και την θέληση για ένα κόσμο αδελφωμένο που θα διδάσκεται όμως από την ιστορία.
